بهره گیری از فن آوری های آموزش الکترونیکی برای معلولان

بهره گیری از فن آوری های  آموزش الکترونیکی برای معلولان

شاید تصور این نکته که فن آوری اطلاعات در تمام صحنه های زندگی نوین رسوخ نموده است کمی اغراق آمیز به نظر برسد اما واقعیت این است فن آوری نوین اطلاعات و ارتباطات – فاوا حتی برای معلولین جسمی و روانی نیز ارمغانی داشته است 

البته این نکته را تذکر دهم که در مجموع فن آوری اطلاعات دو نوع همراهی را با معلولین انجام داده است در ابتدا ؛ توانمندی های خود را برای معلولین جسمی ؛ حرکتی و حتی روانی بسط داده اسا مانند نرم افزار های Screen Readers  که محتوای صفحه نمایش رایانه را به صورت صوت می خوانند  و این موضوع به نابینایان ؛ معلولین ذهنی و جسمی کمک شایانی می کند از سوی دیگر فن آوریهایی که به صورت اختصاصی برای معلولین ارمغانها را به همراه داشته است مانند ویلچرهای نوینی که با بهره گیری ازمکان یابهای جغرافیایی ماهواره ای یعنی Gps ها به معلول حرکتی کمک می کند تا پس از انتخاب مسیر درخواستی و با بهره گیری از یک محرک چرخهای ولچر معلول را به مکان مورد نظر خود ببرد همان فن آوری که امروزه به رانندگان کمک می کند تا مسیر خود را انتخاب و بعد آسوده چرت بزنند و سیستم هوشمند با بهره گیری از مکان یابی ماهواره خودرو را به مقصد نهایی هدایت می کند!!!  

در طول تحصیل همواره امید داشتم از فن آوری نوین در آموزش استفاده شود. اکنون خوشحالم که بعضی مواقع عبارت آموزش الکترونیکی را از رسانه ها می شنوم اما به نظر می رسد هنوز بحث های زیادی باید در این باره صورت گیرد. مدتی پیش در سایت موسسه EASI مطالبی درباره آموزش الکترونیکی برای معلولان یافتم که مقاله زیر بر اساس ترجمه آن مطالب تدوین شده است. در این مقاله پس از بیان رابطه آموزش الکترونیکی و آموزش از راه دور به بررسی نقش لبزارهای مختلف (رادیو و تلویزیون, نامه الکترونیکی, وب و ...) در آموزش الکترونیکی می پردازیم و پس از اشاره به برخی مشکلات آموزشی افراد معلول, مزیت ها و معایب آموزش الکترونیکی برای آنها را بیان می کنیم.  

آموزش الکترونیکی, نوعی آموزش از راه دور:

یکی از شیوه های مورد استفاده در آموزش از راه دور2 آموزش الکترونیکی3 است. در ابتدا شاید این سوال پیش بیاید که چه مسافتی را راه دور می نامیم؟ دکتر نورمن کومب4* در پاسخ به این پرسش می گوید: "من در تمام نقاط دنیا از جمله اروپا, آمریگا, آسیا, خاور میانه و .... دانشجو دارم، بنابراین راه دور از یک طرف شامل همة کره زمین است . از طرف دیگر حدود نیمی از دانشجویان برنامه های آموزش از راه دور موسسه فن آوری روچستر (RIT)5 ،که من حدود 40 سال است در آنجا تدریس می کنم، تنها چند ساعت با این مرکز فاصله دارند، یعنی راه دور می تواند همان پشت در باشد". امروزه با پیشرفت فن آوری اطلاعات و ارتباطات و امکان برقراری ارتباط از طریق اینترنت، مقوله آموزش الکترونیکی به عنوان مهمترین نوع آموزش از راه دور در آمده است.

البته در خیلی از موسسات آموزشی دنیا دانش آموزان علاوه بر تعامل رو در رو در کلاس, از طریق ارتباطات رایانه ای با یکدیگر و با استاد خود تعامل دارند. برخی این روش را فن آوری ترکیبی6 می خوانند.  

ابزارهای آموزش الکترونیکی

حال ببینیم چه فن آوری هایی در آموزش الکترونیکی به کار می آیند. در سال های اولیه پیدایش تلویزیون، تعدادی از مدارس بعضی درس ها را در ساعات اولیه روز و از طریق تلویزیون ارائه دادند. در حال حاضر در بعضی مناطق از دستگاه های تلویزیونی ماهواره ای با قابلیت تعامل دو طرفه به طور گسترده ای استفاده می شود. در بعضی موارد از ابزار های ویدئویی یک طرفه7 به همراه ابزار های صوتی دو طرفه8 و در برخی موارد از ابزار های ویدئویی دو طرفه استفاده می شود. کنفرانس تلفنی یکی دیگر از تحولات ناشی از ارتباطات دوربرد9 است که می تواند برای ارائه مواد آموزشی به کار رود.  

چه فن آوری هایی در آموزش الکترونیکی به کار می آیند

نامه الکترونیکی10 به عنوان وسیله ای لرتباطی هنوز بیش از هر ابزار دیگری در اینترنت به کار می رود و می تواند به عنوان بخشی از برنامه های آموزش الکترونیکی، بسیار مفید باشد همچنین برای کاربرانی که به نوعی دارای معلولیت هستند مشکلات چشمگیری ایجاد نمی کند. ابزارهای چند رسانه ای11 یکی دیگر از ابزار های پر مصرف در اینترنت هستند که جزو ابزار های مهم سرگرمی و آموزش به شمار می روند. قدرت ابزارهای چند رسانه ای در این است که از صوت و تصویر به طور همزمان استفاده می کنند و در نتیجه می توانند علاوه بر متن, احساس را نیز منتقل کنند. این ابزار ها می توانند مشکلات عدیده ای برای دانش آموزان معلول به وجود آورند که برای بیشتر آنها راه حل هایی وجود دارد ولی در مواردی ایجاد این راه حل ها زمان بر و پر هزینه است.

ارتباطات فعال اینرتنتی مجموعه ای از شاهراه هایی هستندکه امکان برقراری ارتباط به طور همزمان را در اختیار افراد و گروه ها قرار می دهعند و شامل دستگاه های تصویری و صوتی فعال می باشند. در حال حاضر هر دو دستگاه تصویری و صوتی فعال در اثر تراکم شبکه ها و مشکلات مشابه آسیب دیده اند به طوری که به هیچ وجه قابل اعتماد نیستند و به همین دلیل در خیلی از مجموعه های آموزشی ازآنها استفاده نمی شود. خیلی از معلمان از اتاق های گفتمان متنی فعال12 برای ارتباط همزمان با دانش آموزان خود استفاده می کنند. می توان از دستگاه های تصویری دو طرفه اینترنتی نیز استفاده کرد اما لازمه آن داشتن تجهیزات گران و اتصال اینترنتی پر سرعت و گران می باشد. وب13 نیز یکی از ابزار های مهم برای انتقال مواد آموزشی در آموزش الکترونیکی است. یکی از مزیت های این روش آن است که همانند نامه الکتونیکی، تقریبا همه دانش آموزان در خانه خود و با استفاده از مرورگر های وب به آموزش دسترسی دارند. اگرچه ممکن است صفحات وب مشکلاتی بر سر راه دانش آموزان معلول قرار دهند اما راه حل های شناخته شده خوبی برای این مشکلات وجود دارد.  

انواع معلولیت

در بخش قبل اشاره شد که آموزش الکترونیکی مزیت هایی برای دانش آموزان معلول در بر دارد اما چه نوع معلولیت هایی وجود دارند؟ دانش آموزان نابینا نخستین گروهی هستند که به ذهن می آیند و دانش آموزان کم بینا (نیمه بینا) دومین گروه هستند. افراد معلول جسمی-حرکتی که قادر به حمل کتاب یا ورق زدن صفحات نیستند گروه دیگر را تشکیل می دهند. دسته دیگر افرادی هستند که دارای مشکلات یادگیری اند. همچنین با ورود ابزار های چند رسانه ای, معلولان شنوایی به دسته های قبل که با محتوای نوشتاری آموزش الکترونیکی مشکل داشتند پیوستند.  

مزیت ها و معایب آموزش الکترونیکی برای دانش آموزان معلول

با توجه به اینکه در آموزش الکترونیکی محتوا به صورت دیجیتال ذخیره و انتقال داده می شود انعطاف پذیری زیادی در نمایش آن وجود دارد. یک فرد نابینا نمی تواند محتوای نوشتاری روی کاغذ را بخواند اما اطلاعات دیجیتال را می توان بر روی نمایشگر رایانه بزرگ کرد یا از نمایشگر های با خروجی بریل (برجسته نگار) استفاده کرد یا از نرم افزار هایی که محتوای صفحه نمایش رایانه را به صورت صوت می خوانند(Screen Readers) استفاده کرد. همچنین می توان با دست کاری اطلاعات مشکل دیگر معلولان را نیز حل کرد. از ویژگی های مهم استفاده از فن آوری اطلاعات در زمینه آموزش کمک به معلمان نابینا است مثلا اگر قرار باشد همه دانش آموزان – بینا, نابینا, کر و ... – تکالیف خود را از طریق نامه اکترونیکی برای معلم نابینای خود ارسال کنند دیگر او نیازی به کمک گرفتن از دیگران برای بازخوانی تکالیف ندارد چون نرم افزار هاپی مانند JAWS به او کمک می کنند تا خود این تکالیف را باز خوانی کند.

از جمله ویژگی های آموزش الکترونیکی این است که دانش آموزان ساعت کلاس را با برنامه روزانه خود تنظیم می کنند نه برنامه روزانه خود را با ساعت کلاس و این امر به دانش آموزان بزرگسال یا اخراجی یا مشغول به کار کمک زیادی می کند. بعضی دانش آموزان علاقه مند هستتند درس را به روش خودشان مطالعه کنند به ویژه دانش آموزان معلول که ناچار هستند بر مطالب مکث کنند یا آنها را تکرار نمایند. به خصوص دانش آموزانی که دچار معلولیت بینایی هستند از ارتباط مستقیم با متن های الکترونیکی در برابر مشکلات دسترسی به مطالب نوشتاری استقبال می کنند.  

مشکلات پیش رو در بهره گیری از آموزش الکترونیکی برای معلولان

اگر چه پشتیبانی های شخصی ای که از یک شبکه رایانه ای می توان به دست آورد بسیار زیاد و هیجان برانگیز است ولی این پشتیبانی ها هنوز به کیفیت تعامل های رو در رو نمی رسند و باید در نظر داشت که برخی دانش آموزان در محیط جمعی و با پشتیبانی های شخص معلم بیشتر رشد می کنند. برخی از دانش آموزان معلول هم به چنین محیطی نیاز دارند. بعضی از دانش آموزان هم توانایی مالی پرداخت هزینه های مورد نیاز برای این نوع فن آوری را ندارند و در این گروه هم دانش آموزان معلول وجود دارند. یک فرد معلول همانند دیگران باید یک رایانه با تجهیزات عادی خریداری کند اما او باید علاوه بر این، هزینه ای هم برای نرم افزار های جانبی جهت استفاده معلولین از رایانه پرداخت کند که مبلغ آن در آمریکا به حدود 1000 دلار می رسد. او همچنین مانند هر فرد دیگری باید کار با رایانه و نرم افزار های لازم برای استفاده از آموزش الکترونیکی را بیاموزد علاوه بر این او باید کار با نرم افزار های ویژه افراد معلول را نیز یاد بگیرد. از سوی دیگر در رایانه های جدید به طور گسترده ای از نشانه های گرافیکی استفاده شده است البته در اکثر موارد عناوین گفتاری جایگزین برای این نشانه ها انتخاب می شوند اما به هر حال محیط کار برای دیدن سازماندهی شده است و برای افراد نابینا مشکلاتی را پدید می آورد.  

سخن آخر:

استفاده از آموزش الکترونیکی در کشوری که با افزایش بی رویة جمعیت روبرو بوده است و این جمعیت در نقاط مختلف شهری و روستایی پراکنده اند و ساختن کلاس درس برای آنها بسیار هزینه بر و زمان گیر است می تواند خیلی مفید باشد. اما باید بدانیم که برای انجام هر کار نو باید پیش نیاز های آن را فراهم کرد که موارد زیر نمونه هایی از این پیش نیاز ها می باشند:

- ایجاد نگرش مثبت به استفاده از رایانه در میان تمام اقشار جامعه به ویژه دبیران, دانش آموزان و اولیا آنها

- تجهیز مدارس به رایانه و ایجاد تسهیلات برای دبیران و دانش آموزان جهت خرید رایانه

- ایجاد زیر ساخت اینترنتی لازم برای انتقال داده های دیجیتالی و فرآورده های چند رسانه ای صوتی و تصویری

بهتر است هر کار به صورت پله ای آغاز شود و ابتدا زمینه ای فراهم شود تا در کلاس های درس از رایانه و فرآورده های رایانه ای استفاده شود و سپس به استفاده از اینترنت یرداخته شود.

همانگونه که در بالا اشاره شده است استفاده از رایانه تحول شگرفی در زندگی افراد معلول به وجود می آورد. اکنون دانش آموزان معلول در کنار افراد غیر معلول در یک کلاس به تحصیل می پردازند به همین دلیل به کارگیری روش های نوین در آموزش آنها بسیاری ا ز مشکلات آنها را در زمینه آموزش رفع می کند